Cantares gallegos, by Rosalía de Castro—A Project Gutenberg eBook

Señora: Por ser mujer y autora de unas novelas hacia las cuales siento la más profunda simpatía, dedico á usted este libro. Sirva él para demostrar á la autora de La Gaviota y de Clemencia el grande aprecio que la profeso, entre otras cosas, por haberse apartado algún tanto, en las cortas páginas en que se ocupó de Galicia, de las vulgares preocupaciones con que se pretende manchar mi país.

Grande atrevemento é sin duda prá un probe inxenio com’ ó que me cadrou en sorte dar á luz un libro cuyas páxinas debían estar cheyas de sol, d’ armonía e d’ aquela naturalidade que unida á unha fonda ternura, á un arrulo incesante de palabriñas mimosas e sentidas, forman á mayor belleza d’ os nosos cantos populares. A poesía gallega, toda música e vaguedade, toda queixas, sospiros e doçes sonrisiñas, mormuxando unhas veces c’ os ventos misteriosos d’ os bosques, briland’ outras c’ ó rayo de sol que cai sereniño por enriba d’ as auguas d’ un río farto e grave, que corre baixo as ramas d’ os salgueiros en frol, compríalle para ser cantada un sprito subrime e cristaiño, si así ó podemos decir, unha inspiración fecunda, com’ á vexetación que hermosea[p. 10] esta nosa privilexiada terra, e sobre todo un sentimento delicado e penetrante prá dar á conocer tantas bellezas de pirmeiro orden, tanto fuxitivo rayo d’ hermosura como se desprende de cada costume, de cada pensamento escapado á este pobo á quen moitos chaman estúpido, e á quen quisáis xusguen insensibre, extraño a devina poesía. Mais naide ten menos qu’ eu teño as grandes cualidades que son precisas prá levar á cabo obra tan dificile, anque naide tampouco se pudo achar animado d’ un máis bon deseo prá cantar as bellezas da nosa terra n’ aquel dialecto soave e mimoso que queren facer bárbaro os que non saben que aventaxa ás demáis linguas en doçura e armonía. Por esto, inda achándome débil en forzas, e n’ habendo deprendido en máis escola qu’ á d’ os nosos probes aldeáns, guiada sólo por aqueles cantares, aquelas palabras cariñosas e aqueles xiros nunca olvidados que tan doçemente resoaron nos meus oídos desd’ á cuna, e que foran recollidos pó-lo meu coraçón como harencia propia, atrevinme á escribir estos cantares, esforzándome en dar á conocer cómo algunhas d’ as nosas poéticas costumes inda conservan certa frescura patriarcal e primitiva, e cóm’ ó noso dialecto doçe e sonoro é tan apropósito com’ ó pirmeiro para toda clase de versificación.

[p. 11]As miñas forzas é certo quedaron moito máis abaixo d’ ó que alcançaran os meus deseyos, e por eso, comprendendo cánto poidera facer nesto un gran poeta, dóyome inda máis da miña insuficença. O Libro d’ os Cantares de D. Antonio Trueba, que m’ inspirara e der’ alento prá levar á cabo este traballo, pasa pó-lo meu pensamento com’ un remorso, e casi asoman as vagoas ôs meus ollos ó pensar cómo Galicia se levantaría hastr’ ó lugar que lle corresponde si un poeta como Anton ó d’ os Cantares fose ó destinado prá dar á conocer as suas bellezas e as suas costumes. Mais á miña infeliz patria, tan desventurada nesto como en tod’ ó máis, tense que contentar c’ unhas páxinas frías e insulsas, qu’ apenas serían dinas d’ achegarse de lonxe âs portas dó Parnaso, como non fosse pó-lo nobre sentimento que as creou. ¡Qu’ esto mesmo me sirva de disculpa prá os que xustamente quirtiquen as miñas faltas, pois penso que ó que s’ esforça por desvanecer os errores que manchan e ofenden inxustamente á sua patria é acreedore á algunha indulxencia!

Cantos, vagoas, queixas, sospiros, serans, romerías, paisaxes, debesas, pinares, soidades, ribeiras, costumes, tod’ aquelo, en fin, que pó-la sua forma e colorido é dino de ser cantado, todo ó que tuvo un eco, unha[p. 12] voz, un runxido por leve que fosse, con tal que chegase á conmoverme, tod’ esto m’ atrevín á cantar neste homilde libro prá desir unha vez siquera, y anque sea torpemente, ôs que sin razón nin conocement’ algún nos despreçan, qu’ a nosa terra é dina d’ alabanzas, e qu’ a nosa lingua non é aquela que bastardean e champurran torpemente nás máis ilustradísimas provincias, c’ unha risa de mofa, qu’ á desir verdade (por máis qu’ esta sea dura), demostra á iñorancia máis crasa y á máis imperdoable inxusticia que pode facer unha provincia á outra provincia hirmán, por probe qu’ ésta sea. Mais he aquí qu’ ó máis triste nesta cuestión é á falsedade con que fora d’ aquí pintan, así ôs fillos de Galicia com’ á Galicia mesma, á quen xeneralmente xuzgan ó máis despreciable e feyo d’ España, cando acaso sea ó máis hermoso e dino d’ alabanza.

Non quero ferir con esto á susceptibilidade de naide, anque á decir verdade, ben poidera perdonárselle este pequeno desafogo á quen tan ferida foy de todos. Mais, eu qu’ atravesei repetidas veces aquelas soledades de Castilla, que dan idea d’ ó deserto; eu que recorrín á feraz Extremadura e á extensa Mancha, dond’ ó sol cai á promo alomeando monótonos campos, donde ó cor d’ á palla seca prest’ un tono can[p. 13]sado ó paisaxe que rinde e entristece ó esprito, sin unha herbiña que distraya á mirada que vai perderse nun ceo sin nubes, tan igual e tan cansado com’ á terra que crobe; eu que visitei os celebrados arredores d’ Alicante, dond’ os olivos, có seu verd’ escuro, sembrados en fila e de raro en raro parecen chorar de verse tan solitarios, e vin aquela famosa horta de Murcia, tan nomeada, e tan alabada, e que, cansada e monótona com’ ó resto d’ aquel paíse, amostra á sua vexetación tal como paisaxes pintados nun cartón con árbores postos simétricamente e en carreiriños para divertisión d’ os nenos, eu non podo menos d’ indignarme cand’ os fillos d’ esas provincias que Dios favoreceu en fartura, pero non ná belleza d’ os campos, búlranse d’ esta Galicia competidora en clima e galanura c’ os países máis encantadores da terra; esta Galicia donde todo é espontáneo na natureza e en donde á man do home cede ó seu posto á man de Dios.

Lagos, cascadas, torrentes, veigas froridas, valles, montañas, ceos azues e serenos com’ os d’ Italia, horizontes nubrados e malencónicos, anque sempre hermosos com’ os tan alabados da Suiza; ribeiras apacibres e sereniñas, cabos tempestuosos qu’ aterran e adimiran pó-la sua xigantesca e xorda cólera..., mares[p. 14] inmensos..., ¿qué direi máis? Non hay pruma que poida enumerar tanto encanto reunido. A terra cuberta en tóda-las estacións de herbiñas e de frores; os montes cheyos de pinos, de robres e salgueiros; os lixeiros ventos que pasan; as fontes y os torrentes derramándose fervedores e cristaiños, vran e inverno, xa pó-los risoños campos, xa en profundas e sombrisas ondanadas... Galicia é sempre un xardín donde se respiran aromas puros, frescura e poesía... E á pesar d’ esto chega á tanto á fatuidade d’ os iñorantes, á tanto á indina preocupación que contra á nosa terra existe, qu’ inda os mesmos que poideron contemprar tanta hermosura (xa non falamos d’ os que se bulran de nos sin que xamáis nos hayan visto nin ainda de lonxe, que son os máis), inda os que penetraron en Galicia e gozaron d’ as delicias qu’ ofrece, atrevéronse á decir que Galicia era... ¡¡un cortello inmundo!!... ¡Y éstos eran quisáis fillos... de aquelas terras abrasadas d’ onde hastra os paxariños foxen!... ¿Qué diremos á esto? Nada máis si-non que taes fatuidades respecto de noso país, teñen algunha comparanza c’ as d’ os franceses ô falar d’ as suas eternas vitorias ganadas ôs españoles. España, nunca, nunca os venceu; pó-lo contrario, sempre saleu vencida, derrotada, homillada, e ó máis triste d’ esto é que val antr[p. 15]’ eles tan infame mentira, así como val prá á seca Castilla, prá á deserta Mancha e prá tóda-las demáis provincias d’ España—ningunha comparada en verdadeira belleza de paisaxe có á nosa—, que Galicia é ó rincón máis despreciable da terra. Ben din que todo neste mundo está compensado, e ven así á sofrir España d’ unha nación veciña que sempre á ofendeu á misma inxusticia qu’ ela, inda máis culpabre, comete c’ unha provincia homillada de quen nunca s’ acorda, como no sea prá homillala inda máis. Moito sinto as inxusticias con que nos favorecen os franceses, pró neste momento casi lles estou agradecida, pois que me proporcionan un medio de facerlle máis palpabre á España á inxusticia qu’ ela á sua vez conosco comete.

Foy este ó móvil principal que m’ impeleu á pubricar este libro, que máis que nadie conoço que necesita á indulxencia de todos. Sin gramática nin regras de ningunha clás, ó lector topará moitas veces faltas d’ ortografía, xiros que disoarán ôs oídos d’ un purista; pró ô menos, e prá disculpar en algo estos defectos, puxen ó mayor coidado en reprodusir ó verdadeiro esprito d’ ó noso pobo, e penso qu’ ó conseguín en algo..., si ben de unha maneira débil e froxa. ¡Queira ó ceo qu’ outro máis afertunado qu’ eu poida[p. 16] describir c’ os seus cores verdadeiros os cuadros encantadores que por aquí s’ atopan, inda no rincón máis escondido e olvidado, prá qu’ así, ô menos en fama, xa que non en proveito, gane e se vexa c’ o respeto e adimiración merecidas esta infortunada Galicia!

III

—Dios bendiga todo, nena;

Rapaza, Dios che bendiga,

Xa que te dou tan grasiosa,

Xa que te dou tan feitiña,

Qu’ anque andiven moitas terras,

Qu’ anque andiven moitas vilas,

Coma ti non vin ningunha,

Tan redonda é tan bonita.

¡Ben haya quen te pariu!

¡Ben haya, amén, quen te cría!

—Dios vos garde, miña vella;

Gárdevos Santa Mariña,

Qu’ a bofé sôs falangueira,

Falangueira e ben cumprida.

—Meniña, por ben falada

Ningunha se perdería:

Cóllens’ entr’ os paxariños

Aqueles que mellor trían;

Morre afogado entr’ as pallas

O pitiño que non chía.

[p. 28]—Pois si vos foras pitiño,

Dígovos, miña velliña,

Que dese mal non morreras,

Que chiar ben chiarías.

—¡Ay!, que si non de min fora,

¡Miña filla, miña filla!

Sin agarimo no mundo

Desde que nasín orfiña,

De port’ en porta pedindo

Tiben que pasar á vida.

E cand’ á vida se pasa

Cal vida de pelegrina,

Que busca pelegrinando

O pan tódo-los días,

De cot’ en lares alleos,

De cot’ en extrañas vilas,

Hay que deprender estonces

Por no morrer coitadiña,

O pe d’ un valo tumbada

E de todos esquencida,

O chío dos paxariños,

O recramo das pombiñas,

O ben falar que comprase

A humildá mansa qu’ obriga.

—¡Moito sabés, miña vella,

Moito de sabiduría!

¡Quén poidera correr mundo

Por ser como vos sabida!

[p. 29]Qu’ anque traballos se pasen

Aló pó-las lonxes vilas,

Tamén ¡qué cousas se saben!

Tamén ¡qué cousas se miran!

—Máis val que nâs mires nunca,

Qu’ estonces te perderías:

¡O qu’ ó sol mirar precura

Logo quedará sin vista!

—Dirés verdá, miña vella;

Mais craras as vosas niñas,

Emprestouvos hastr’ agora

Groriosa Santa Lucía.

—Moita devoçón lle teño,

¡Miña santiña bendita!

Mais non sempr’ as niñas craras

Son proba de craras vistas.

Moitas eu vin com’ á augua

Que corr’ entr’ as penas frías

Gorgorexando de paso,

Sereniña, sereniña,

Qu’ antre tiniebras pousaban,

Qu’ antre tiniebras vivían,

Nas tiniebras d’ os pecados

Que son as máis escondidas.

—Si de pecados falades,

E pan qu’ onde queira espiga,

[p. 30]En tóda-las partes crese,

En todas partes se cría;

Mais uns son cor de veneno,

Outros de sangre runxida,

Outros, com’ á noite negros,

Medran c’ as lurpias dañinas,

Qu’ os paren entr’ ouro e seda

Arrolados pó-l’ envidia,

Mantidos pó-la luxuria,

Mimados pó-la cobiza.

—«Quen ven está, ven estea.»

Déixat’ estar, miña filla,

Nin precures correr mundo

Nin tampouco lonxes vilas,

Qu’ ó mundo da malos pagos

A quen lle da prendas finas,

E nas vilas mal fixeras

Qu’ á aquí facer non farías,

Qu’ anque ese pan varolento

En todas partes espiga,

Nunhas apoucado crese,

Noutras medra qu’ adimira.

—Falás com’ un abogado,

E calquera pensaría

Que deprendestes nos libros

Tan váreas palabrerías,

Todiñas tan ven faladas,

[p. 31]Todiñas tan entendidas;

E tal medo me puñeches

Que xa d’ aquí non sahira

Sin levar Santos-escritos

E medalliñas benditas

Nun lado do meu xustillo,

Xunto d’ unha negra figa,

Que me librasen das meigas

E máis das lurpias dañinas.

—Que te libren de ti mesma,

Pídelle á Dios, rapariga,

Que somos nos para nos

As lurpias máis enemigas.

Mais xa ven á noite vindo

Co seu manto d’ estreliñas,

Xa recolleron ó gando

Que pastaba na cortiña,

Xa lonx’ as campanas tocan,

Tocan as Ave-Marías,

Cada conexo ô seu tobo

Lixeiro, lixeiro tira,

Qu’ é mal compañeiro á noite

Si á compañeiro s’ obriga.

Mas ¡ay! qu’ eu non teño tobo

Nin burata conocida,

Nin tellado que me cruba

Dos ventos da noite fría.

¡Qué vid’ á dos probes, nena!

¡Qué vida, qu’ amarga vida!

[p. 32]Mais Noso Señor foi probe,

¡Qu’ esto d’ alivio nos sirva!

—Amén, miña vella, amén;

Mais pó-las almas benditas

Oxe dormirás n’ un leito

Feito de palliña triga,

Xunta do lar que vos quente

Cá borralliña encendida,

E comerés un caldiño

Con patacas e nabizas.

—¡Bendito sea Dios, bendito,

Bendit’ á Virxe María,

Que con tanto ben m’ acode

Por unha man compasiva!

O Señor che dé fertuna

Con moitos anos de vida;

¡Volvansech’ as tellas d’ ouro,

As pedras de prata fina,

E cada gran seu diamante

Che se volva cada día!

Y agora, miña rapaza,

Por qu’ un pouco t’ adivirtas

Bailando c’ as compañeiras

Que garulan ná cociña,

Eiche de contar historias,

Eiche de cantar copriñas,

Eiche de tocar as cunchas,

Miña carrapucheiriña.

Cantan os galos pr’ ó día,

Érguete, meu ben, e vaite.

—¿Cómo m’ ei d’ ir, queridiña,

Cómo m’ ei d’ ir e deixarte?

—D’ eses teus olliños negros

Como doas relumbrantes,

Hastr’ as nosas maus unidas

As vagoas ardentes caen.

¿Cómo m’ ei d’ ir si te quero?

¿Cómo m’ ei d’ ir e deixarte,

Si cá lengua me desvotas

E có coraçón me atraes?

N’ un corruncho do teu leito

Cariñosa m’ abrigaches;

Có teu manso caloriño

Os fríos pes me quentastes;

E d’ aquí xuntos miramos

Por antr’ ó verde ramaxe,

Cal iba correndo á lua

Por enriva dos pinares.

[p. 34]¿Cómo queres que te deixe

Cómo que de ti m’ aparte,

Si máis qu’ á mel eres dulce

E máis qu’ as froles soave?

—Meiguiño, meiguiño meigo,

Meigo que me namoraste,

Baite d’ onda min meiguiño

Antes qu’ ó sol se levante.

—Ainda dorme, queridiña,

Antr’ as ondiñas do mare,

Dorme por que m’ acariñes

E por qu’ amante me chames,

Que sol’ onde ti, meniña,

Podo contento folgare.

—Xa cantan os paxariños,

Érguete, meu ben, qu’ é tarde.

—Deixa que canten, Marica,

Marica, deixa que canten...

Si ti sintes que me vaya,

Eu relouco por quedarme.

—Conmigo, meu queridiño,

Mitá da noite pasaches.

—Mais en tanto ti dormías

Contenteime con mirarte,

[p. 35]Qu’ así sorind’ entre sonos

Coidaba qu’ eras un ánxel,

E non con tanta pureza

O pe d’ un ánxel velase.

—Así te quero, meu ben,

Com’ un santo dos altares;

Mais fuxe... qu’ ó sol dourado

Por riba dos montes saye.

—Irey, mais dame un biquiño

Antes que de ti m’ aparte;

Qu’ esos labiños de rosa

Inda non sei como saben.

—Con mil amores cho dera,

Mais teño que confesarme;

E moita vergonza fora

Ter un pecado tan grande.

—Pois confésate, Marica,

Que cando casar nos casen,

Non ch’ han de valer, meniña,

Ni confesores nin frades.

¡Adiós, cariña de rosa!

—¡Raparigo, Dios te garde!

Miña Santiña,

Miña Santasa,

Miña cariña

De calabasa.

Ei d’ emprestarbos

Os meus pendentes,

Ei d’ emprestarbos

O meu collar;

Ei d’ emprestarcho,

Cara bonita,

Si me deprendes

A puntear.

—Costureiriña

Comprimenteira,

Sacha no campo,

Malla na eira,

Lava no río,

Vay apañar

Toxiños secos

Antr’ ó pinar.

[p. 38]Así á meniña

Traballadora

Os punteados

Deprende ora.

—Miña santiña,

Mal me quixere

Quen m’ aconsella

Que tal fixere.

Mans de señora,

Mans fidalgueiras

Teñen todiñas

As costureiras;

Boca de reina,

Corpo de dama,

Comprell’ á seda,

Foxen d’ á lama.

—¡Ay rapaciña!

Ti tél-o teo:

¡¡¡Sed’ as que dormen

Antr’ ó centeo!!!

¡Fuxir d’ á lama

Quen naceu nela!

Dios cho perdone,

Probe Manuela.

Lama con honra

Non mancha nada,

Nin seda limpa

Honra emporcada.

[p. 39]—Santa Santasa

Non sós comprida,

Decindo cousas

Que fan ferida.

Falaime solo

D’ as muhiñeiras,

D’ aquelas voltas

Revirandeiras,

D’ aqueles puntos

Que fan agora,

D’ afora adentro,

D’ adentro afora.

—Costureiriña

D’ o carballal,

Colle unha agulla

Colle un dedal,

Cose os buratos

D’ ese teu cós,

Qu’ andar rachada

No manda Dios.

Cose, meniña,

Tantos furados,

Y ora non penses

Nos punteados.

—Miña Santasa,

Miña Santiña,

Nin teño agulla,

Nin teño liña,

[p. 40]Nin dedal teño,

Qu’ aló na feira

Rouboume un majo

Da faltriqueira,

Decindo: «As perdas

D’ os descoidados

Fan ó lotiño

D’ os apañados.»

—¡Costureiriña,

Qu’ á majos trata!

Alma de cobre,

Collar de prata.

Mocidá rindo,

Vellez chorando...

Anda, meniña,

Coida d’ o gando.

Coida d’ as erbas

D’ o teu erbal,

Terás agulla,

Terás dedal.

—Deixad’ as erbas,

Qu’ ó qu’ eu quería,

Era ir cal todas

A romería.

¡Y alí con aire

Dar cada volta!

Os ollos baixos,

A perna solta.

[p. 41]Pes lixeiriños,

Corpo direito;

¡Pero, Santiña...

Non lle dou xeito!

Non vos metades

Pedricadora,

Bailadoriña

Faceme agora.

Vos dend’ arriva

Andá correndo;

Faced’ os puntos,

Y eu adeprendo.

Andá que peno

Pó-los penares...

Miray qu’ ó pido

Chorando á mares.

—¡Ay da meniña!

¡Ay da que chora!

¡Ay, porque quere

Ser bailadora!

Que cando durma

No camposanto

Os enemigos

Faranlle espanto,

Bailando enriva

D’ as erbas mudas,

O son d’ a negra

Gaita de Xudas.

Y aquel corpiño

[p. 42]Que n’ outros días

Tanto truara

Nás romerías,

O son dos ventos

Máis desatados

Rolará logo

C’ os condenados.

Costureiriña,

N’ ei de ser, n’ ei,

Quen che deprenda

Tan mala ley.

—¡Ay que Santasa!

¡Ay que Santona!

Ollos de meiga,

Cara de mora,

Por n’ ei de porche

Os meus pendentes,

Por n’ ei de porche

O meu collar,

Xa que non queres,

Xa que non sabes

Adeprenderme

A puntear.

¡Cánta xente..., cánta xente

Por campiñas e por veigas!

¡Cánta pó-lo mar abaixo

Ven camiño da ribeira!

¡Qué lanchas tan ben portadas

Con aparellos de festa!

¡Qué botes tan feituquiños,

Con tan feituquiñas velas!

Todos cargadiños veñen

De xentiña forasteira,

E de rapazas bonitas

Cura de todas las penas.

¡Cántos dengues encarnados!

¡Cántas sintas amarelas!

[p. 44]¡Cántas cofias pranchadiñas

Dende lonxe relumbrean,

Cal si fosen neve pura,

Cal froles da primaveira!

¡Cánta maxesa nos homes,

Cánta brancura nas nenas!

Y eles semellan gallardos

Pinos qu’ os montes ourean,

Y elas cogolliños novos

C’ orballo da mañán fresca.

As de Muros, tan finiñas,

Qu’ un coidara que se creban,

C’ aquelas caras de virxe

C’ aqueles ollos de almendra,

C’ aqueles cabelos longos

Xuntados en longas trenzas,

C’ aqueles cores rousados,

Cal si á aurora llos puñera,

Pois así son de soaves

Com’ aurora que comenza;

Descendentes das airosas

Fillas de pagana Grecia,

Elas de negro se visten,

Delgadiñas e lixeiras,

Refaixo e mantelo negro,

Zapato e media de seda,

Negra chaqueta de raso,

Mantilla da mesma peza,

Con terciopelo adornado,

[p. 45]Cánto enriva de sí levan;

Filas de reinas parecen,

Griegas estatuas semellan,

Si á un rayo de sol poñente

Repousadas se contempran;

Ricos panos de Manila,

Brancos e cor de sireixa,

Crúzanse sobre ó seu seyo

Con pudorosa modestia;

E por antr’ eles relosen,

Como brillantes estrelas,

Aderesos e collares

De diamantes e de pelras,

Pendentes de filigrana

E pechuguiñas de cera.

As de Camariñas visten,

Cal rapaciñas gaiteiras,

Sayas de vivos colores

Pó-lo pescozo da perna,

Lucindo ó negro zapato

Enriva de branca media.

Chambras feitas de mil rayas

Azuladas e bermellas,

Con guarniciós que lles caen

Sobr’ á rumbosa cadeira.

Para tocar ó pandeiro,

Non hay coma tales nenas,

Que son as Camariñanas

Feitas de sal e canela.

[p. 46]As de Cé, ¡Virxe do Carme!,

¡Qué cariñas tan ben feitas!

Cando están coloradiñas

No ruxe-ruxe da festa;

Cada mirar dos seus ollos

Fire como cen saetas;

Nin hay mans tan ben cortadas,

Tan branquiñas e pequenas,

Com’ as qu’ amostran finxindo

Que non queren que llas vexan.

Son as de Laxe unhas mozas,

¡Vaya unhas mozas aquelas!

Sólo con velas de lonxe,

Quitaselles á monteira;

Porque son vivas de xenio

Anque son rapazas netas.

Bailadoras..., n’ hay ningunhas

Que con elas se entrometan,

Pois por bailar, bailarían

No cribo d’ unha peneira;

Mais en tocando á que recen,

En rezar son as pirmeiras...

Dan ó mund’ ó qu’ é do mundo,

Dan á ygrexa ó qu’ é da ygrexa.

As de Noya, ven s’ axuntan

C’ as graciosas Rianxeiras,

Pó-los redondos peïños,

Pó-las cabeleiras crechas

[p. 47]Pó-los morenos lunares,

E pó-las agudas lenguas,

Qu’ abofé qu’ en todo pican

Como si fosen pementa.

Veñen dempois recatadas,

Anqu’ un pouquiño soberbias

Por aquelo qu’ elas saben

D’ antigüedad, e nobresa

(Pois por acá todos somos

Tal coma Dios nos fixera),

As meniñas ben compostas

D’ unha vila quisquilleira,

Que por onde van parece

Que van dicindo: «¡Canela!

¿Prantamos ou non prantamos

A cantas hay n’ esta terra?»

Mais si prantan ou non prantan,

Non son eu quen ó dixera,

Que fora pouca cordura,

Que fora farta llanesa.

Baste desir que xuntiñas

Todas na porta da ygrexa

Máis bonitas parecían

Qu’ un ramiño de asucenas;

Máis frescas qu’ unha leituga,

Máis sabrosiñas que fresas.

Xa que fosen de Rianxo,

Que fosen de Redondela,

De Camariñas ou Laxe,

[p. 48]De Laxe ou de Pontareas,

Todas eran tan bonitas,

Todas tan bonitas eran,

Qu’ o de máis duras entrañas

Der’ as entrañas por elas...

Por eso se derretían,

Cal si foran de manteiga,

Diante delas os rapaces,

Os rapaciños da festa,

Os mariñeiros do mare,

Que dond’ á Virxen viñeran,

Por qu’ á Virxen os salvara

De naufragar na tormenta.

Mais si salvaron no mare,

Non se salvarán na terra;

Mariñeiros, mariñeiros,

Qu’ aquí tamén hay tormentas

Qu’ afogan corasonciños

Sin que lle vallan ofertas,

Qu’ oye á Virxe os que s’ afogan

Do mar antr’ as ondas feras,

Mas non oye os namorados,

Que d’ afogarse s’ alegran.

Ramo de froles parece,

Muxía á das altas penas

Con tanta rosa espallada

[p. 49]N’ aquella branca ribeira,

Con tanto carabeliño

Que relose antr’ as areas,

Con tanta xente que corre

Que corr’ e se sarandea

O son das gaitas que tocan

E das bombas que reventan;

Uns que venden limoada,

Outros augua que refresca,

Aqueles dulces resolio

Con rosquilliñas d’ almendra,

Os de máis alá sandías

Con sabrosas sirigüelas,

Mentras tanto qu’ algún cego

O son d’ alegre pandeira,

Toc’ un carto de guitarra

Para que bailen as nenas.

¡Bendita á Virxe da Barca,

Bendita por sempre sea!

¡Miña Virxen milagrosa,

En que tantos se recrean!

Todos van por visitala,

Todos alí van por vela

Na sua barca dourada,

Na sua barca pequena,

Dond’ están dous anxeliños,

Dous anxeliños que reman.

Alí chegou milagrosa

Nunha embarcaçón de pedra,

Alí, porque Dios ó quixo,

[p. 50]Sempre adoradores teña.

A pedra vala que vala,

Sírvelle de centinela,

E mentras dormen os homes,

El’ adoraçón lle presta

Con aquel son campanudo

Qu’ escoitar lonxe se deixa,

E á quen ó mar con bramidos

Humildosos lle contesta.

Cando as campanas repican

E á música retumbea,

Cal nun ceo, pó-las naves

Da recollidiña ygrexa,

Cand’ os foguetes estalan

Nos aires, e voces frescas

Pó-lo espaço, c’ as gaitiñas

E c’ os tambores se mescran,

Estonces a pedra vala

Tan alegr’ e tan contenta,

Qu’ anqu’ un cento de presoas

Brinca e salta enriva dela,

Coma si fose mociña,

Máis que unha pruma lixeira,

Alegre com’ unhas pascuas

Salta e rebrinca con elas.

Choven estonces presentes,

Choven estonces ofertas,

Que lle traen os romeiros

En feitiñas carabelas,

Diante da Virxe bendita,

[p. 51]Os pes da sagrada Reina,

E por eso alí lle cantan

Cando se despiden d’ ela:

Nosa Señora da Barca

Ten ó tellado de pedra;

Ben ó pudera ter d’ ouro

Miña Virxe, si quixera.

Díxome nantronte ó Cura

Qu’ é pecado...

Mais aquel de tal fondura

Como ó facer desbotado.

Dalle que dalle ó argadelo,

Noite é día,

E pensa e pensa n’ aquelo,

Porfía que te porfía...

Sempre malla que te malla,

Enchendo á cunca,

Porque ó que ó diantre traballa

Din que acaba tarde ou nunca.

Canto máis digo ¡arrenegado!,

¡Demo fora!,

Máis ó demo endemoncrado,

M’ atenta dempois y agora.

Mais ansias teño, mais sinto,

¡Rematada!,

[p. 62]Que non me queira Xacinto

Nin solteira nin casada.

Porque d’ este ou d’ outro modo,

A verdá digo,

Quixera atentalo e todo,

Como m’ atenta ó enemigo.

¡Que é pecado..., miña almiña!

Máis que sea;

¿Cál non vay, s’ é rapaciña,

Buscando ó que ben desea?

Nin podo atopar feitura,

Nin asento,

Que me está dando amargura

Sempre este mal pensamento.

Din que parês lagarteiro

Desprumado,

S’ é verdad, ¡meu lagarteiro

Ten-m’ ó coraçón prendado!

«Cara de pote fendido»,

Ten d’ alcume;

Mellor que descolorido

Queróo tostado de lume.

S’ elas calente miraran

Meu amore,

[p. 63]Nin toliña me chamaran,

Nin ti me fixeras dore.

Vino unha mañana d’ orballo,

Á mañecida,

Durmindo ô pe d’ un carballo,

Enriba d’ a erba mollida.

Arrimeime paseniño

A sua veira,

E sospiraba mainiño

Como brisa mareeira.

E tiña á boca entr’ aberta,

Com’ un neno

Que mirand’ ó ceu desperta

Deitadiño antr’ ó centeno.

Y as guedellas enrisadas

Lle caían,

Cal obellas en manadas,

Sobre as froliñas que abrían.

¡Meu Dios! ¡Quén froliña fora,

Das d’ aquelas...

Quen as erbas qu’ en tal hora,

O tiñan pretiño d’ elas!

¡Quén xiada, quén orballo,

Qu’ ó mollou!

[p. 64]¡Quén aquel mesmo carballo

Que c’ as pónlas ó abrigou!

Mentras qu’ así ó contempraba

Rebuleu,

E pensei que me afogaba,

O corazonciño meu.

Bate que bate, batía

Sin parar,

Mais eu tembrando decía,

Agora ll’ ei de falar.

E volveu á rebulir

Muy paseniño,

¡Ay!, e votei á fuxir,

Lixeira pó-lo camiño.

Despois chora que te chora

Avergonzada,

Dixen:—S’ el non me namora,

Non lle direi nunca nada.

E non me namora, non,

¡Maldizoado!

Mentras ó meu coraçón

Quérelle anque sea pecado.

E vai tras d’ outras mociñas

Tan contento,

[p. 65]Y eu, con unhas cadiñas

Prendino ô meu pensamento.

E que queira que non queira,

Está conmigo,

Y á postre, y á derradeira,

Con él m’ atenta ó enemigo.

¡Sempre malla que te malla

Enchendo á cunca!

Y é qu’ ó qu’ ó demo traballa,

Acabará tarde ou nunca.

Por eso, anqu’ ó Cura dixo

Qu’ é pecado,

Mal que tanto mal me fixo,

Nunca ó darei desbotado.

III

Adiós ríos, adiós fontes,

Adiós regatos pequenos,

Adiós vista dos meus ollos,

Non sei cándo nos veremos.

Miña terra, miña terra,

Terra donde m’ eu criei,

Hortiña que quero tanto,

Figueiriñas que prantei.

Prados, ríos, arboredas,

Pinares que move ó vento,

Paxariños piadores,

Casiña do meu contento.

Muhiño d’ os castañares,

Noites craras de luar,

Campaniñas timbradoras

Da igrexiña dó lugar.

Amoriñas d’ ás silveiras

Qu’ eu lle dab’ ó meu amor,

Camiñiños antr’ ó millo,

¡Adiós para sempr’ adiós!

[p. 88]¡Adiós groria! ¡Adiós contento!

¡Deixo á casa onde nacín,

Deixo á aldea que conoço,

Por un mundo que non vin!

Deixo amigos por extraños,

Deixo a veiga pó-lo mar,

Deixo, en fin, canto ben quero...

¡Qué pudera non deixar!...

Mais son probe, e mal pecado,

A miña terra n’é miña,

Qu’ hastra lle dan de prestado

A veira por que camiña

Ó que naceu desdichado.

Téñovos, pois, que deixar,

Hortiña que tanto amei,

Fogueiriña do meu lar,

Arboriños que prantei,

Fontiña do cabañar.

Adiós, adiós, que me vou,

Herbiñas do camposanto,

Donde meu pay s’ enterrou,

Herbiñas que biquey tanto,

Terriña que nos criou.

Adiós, Virxe d’ Asunción,

Branca com’ un serafín,

[p. 89]Lévovos no coraçón:

Pedídelle á Dios por min,

Miña Virxe d’ Asunción.

Xa s’ oyen lonxe, moy lonxe,

As campanas do pomar,

Para min, ¡ay!, coitadiño,

Nunca máis han de tocar.

Xa s’ oyen lonxe, máis lonxe...

Cada balada é un dolor;

Voume soyo, sin arrimo...

Miña terra, ¡adiós!, ¡adiós!

¡Adiós tamén, queridiña...

Adiós por sempre quizáis!...

Dígoch’ este adiós chorando

Desd’ á veiriña do mar.

Non m’ olvides, queridiña,

Si morro de soidás...

Tantas legoas mar adentro...

¡Miña casiña!, ¡meu lar!

Airiños, airiños aires,

Airiños da miña terra;

Airiños, airiños aires,

Airiños, levaime á ela.

Sin ela vivir non podo,

Non podo vivir contenta,

Qu’ adonde queira que vaya,

Cróbeme unha sombra espesa.

Cróbeme unha espesa nube

Tal preñada de tormentas,

Tal de soidás preñada,

Qu’ á miña vida envenena.

Levaime, levaime airiños,

Com’ unha folliña seca,

Que seca tamén me puxo

Á callentura que queima.

¡Ay!, si non me levás pronto,

Airiños da miña terra;

Si non me levás, airiños,

Quisáis xa non me conesan.

Qu’ á frebe que de min come,

Vaime consumindo lenta,

[p. 96]E no meu coraçonciño

Tamén traidora se ceiba.

Fun n’ outro tempo encarnada

Com’ á color da sireixa,

Son oxe descolorida

Com’ os cirios d’ as igrexas,

Cal si unha meiga chuchona

Á miña sangre bebera.

Voume quedando muchiña

Com’ unha rosa qu’ inverna;

Voume sin forzas quedando,

Voume quedando morena,

Cal unha mouriña moura,

Filla de moura ralea.

Levaime, levaime, airiños,

Levaime adonde m’ esperan

Unha nay que por min chora,

Un pay que sin min n’ alenta,

Un hirmán por quen daría

Á sangre d’ as miñas venas,

E un amoriño á quen alma

E vida lle prometera.

Si pronto non me levades,

¡Ay!, morrerei de tristeza,

Soya n’ unha terra extraña,

Dond’ extraña m’ alomean,

Donde todo canto miro

Todo me dic’ ¡extranxeira!

[p. 97]¡Ay miña probe casiña!

¡Ay miña vaca bermella!

Años, que valás nos montes,

Pombas, qu’ arrulás nas eiras,

Mozos, qu’ atruxás bailando,

Redobre d’ as castañetas,

Xas-co-rras-chás d’as cunchiñas,

Xurre-xurre d’ as pandeiras,

Tambor do tamborileiro,

Gaitiña, gaita gallega,

Xa non m’ alegras dicindo:

¡Muiñeira!, ¡muiñeira!

¡Ay, quén fora paxariño

De leves alas lixeiras!

¡Ay, con qué prisa voara

Toliña de tan contenta,

Para cantar á alborada

Nos campos da miña terra!

Agora mesmo partira,

Partira com’ unha frecha,

Sin medo as sombras da noite,

Sin medo da noite negra.

E que chovera ou ventara,

E que ventara ou chovera,

Voaría, e voaría

Hastra qu’ alcansase á vela.

Pero non son paxariño

E irey morrendo de pena,

Xa en lágrimas convertida,

Xa en suspiriños desfeita.

[p. 98]Doçes galleguiños aires,

Quitadoiriños de penas,

Encantadores d’ as auguas,

Amantes d’ as arboredas,

Música d’ as verdes canas,

Do millo d’ as nosas veigas,

Alegres compañeiriños,

Run-run de tóda-las festas,

Levaime nas vosas alas

Com’ unha folliña seca.

Non permitás qu’ aquí morra,

Airiños da miña terra,

Qu’ ainda penso, que de morta

Ei de sospirar por ela.

Ainda penso, airiños aires,

Que dimpois que morta sea,

E aló pó-lo camposanto,

Dond’ enterrada me teñan,

Pasés na calada noite

Runxindo antr’ á folla seca,

Ou murmuxando medrosos

Antr’ as brancas calaveras,

Inda dimpois de mortiña,

Airiños da miña terra,

Éivos de berrar: ¡Airiños,

Airiños, levaime á ela!

—Hora, meu meniño, hora,

¿Quen vos ha de dar á teta,

Si tua nay vay no muhiño,

E teu pay na leña seca?

Eu cha dera, miña xoya,

Con mil amores cha dera,

Hastra rebotar meu santo,

Hastra que máis non quixeras,

Hastra verte dormidiño

Con esa boca tan feita,

Sorrindo todo fartiño,

Cal ubre de vaca cheya.

Mais ¡ay, qué noite che agarda!

Mais ¡ay, qué noite ch’ espera!

Qu’ anque duas fontes teño,

Estas fontiñas non deitan.

Hora, meu meniño, hora,

Cánto chorarás por ela,

Sin ter con que t’ acalente,

Sin ter con que t’ adormeça,

[p. 108]Que soyo, soyo quedaches

Com’ unha ovelliña enferma,

Tremando, malpocadiño,

Com’ as ovelliñas treman.

Sin cobirtor que te cruba

Nunhas palliñas te deitan

E neve e chuvia en ti caen

Por antr’ as fendidas tellas.

E silva ó vento que pasa

Pó-las mal xuntadas pedras,

E cal coitelo afilado

No teu corpiño se ceiba.

¡Ay, cando veña tua nay!

¡Ay, cando ch’ á tua nay veña!

Cal te topará, meniño,

Frío com’ á neve mesma,

Para chorar sin alento,

Rosiña que os ventos creban...

¡Ay, más valera, meniño,

Que quen te dou non te dera!

Qu’ os fillos dos probes nacen,

Nacen para tales penas.

Así se expricaba Rosa

Nó medio da noite negra,

O pe d’ unha negra porta,

Toda de lañas cuberta.

Mentras tanto murmuxaban

Por entr’ á robreda espesa

Do río as revoltas agoas

[p. 109]E os berridos da tormenta.

Tod’ era sombras no ceo,

Tod’ era loito na terra,

E parece qu’ á compaña

Bailab’ antras as arboredas

C’ as chuchonas enemigas,

E c’ as estricadas meigas.

En tanto un choro soave

Sentir no espaço se deixa,

Tal como gaita tocada

Nunh’ alborada serena;

Tal como lexana frauta

Cand’ ó sol no mar se deita,

Cuyo son nos tray ó vento

C’ os cheiriños da ribeira.

No medio da chouza escura

Que triste Rosa contempra,

Unha luz branca se mira

Com’ aurora que comença.

Olido de frescas rosas

Os aires da noite incensan,

Cal si todas se xuntaran

As froles da primadera;

Soan cantares extraños,

Soan músicas que alegran;

Músicas son e cantares

Nunca sentidos na terra,

Por eso, pasmada Rosa,

[p. 110]Pouquiño á pouco s’ achega,

E por unha regandixa

Postrada no chan axexa.

Nunca humanos ollos viron

O que veu estonces ela,

Que si non morreu estonces

Foy porque Dios no quixera:

De resplandecente groria

Rayos d’ amor se refrexan

Do abandonado meniño,

Sobr’ á dourada cabeça;

E porqu’ esté máis contento,

E porque máis s’ entreteña,

Cabe ó seus peïños crecen

Frescos ramos de azucenas.

Xa non dorm’ en probe cuna,

Qu’ outro berce lle fixeron

C’ as alas os anxeliños

E có seu lume as estrellas.

Nubes de color de rosa

Fanlle branda cabeceira,

Sírvelle de cubertura

Un rayo de luna cheya,

Y á Virxen santa, vestida

Con vestido de inocencia,

Por que de fame non morra

E fartiño s’ adormeça,

Dalle maná do seu peito

Con qu’ os seus labios refresca.

[p. 111]Mentras ó mundo existise,

Rosa mirando estibera

Con tanta groria encantada,

Con tanta dicha suspensa;

Mais unha voz lonxe s’ oye

Por antr’ os olmos da veiga,

Que cantando amorosiña

S’ exprica de esta maneira:

«Hora, meu meniño, hora,

Logo che darey á teta,

Hora, meu meniño, hora,

Xa non chorarás por ela.»

Esto cantaron. En tanto

Có á Virxe desapareceran

Os anxeliños, deixando

En derredor noite espesa.

Xa se sinten as pasadas

Por xunto da corredeira;

Xa saltaron ó portelo,

Xa cerraron á cancela...

A probe nay corre, corre,

Qu’ ó seu filliño ll’ espera;

Mais cando chega, dormido

O seu filliño contempra.

Dill’ estonces, mentras tanto

Qu’ en bicalo se recrea:

—Miña xoya, miña xoya,

Miña prenda, miña prenda,

[p. 112]¿Qué fora de ti, meu santo,

Si naiciña non tiberas?

¿Quén, meu fillo, te limpara,

Quén á mantença che dera?

—O que manten as formigas

E os paxariños sustenta.—

Dixo Rosa, y escondeuse

Por antr’ á nebrina espesa.

Pasan n’aquesta vida

Cousiñas tan extrañas,

Tan raros feitos vense

Neste mundo de trampa;

Tantos milagres vellos

Tan novas insinanzas,

E tan reboltos allos

Con nome d’ensaladas,

Que non che digo nada...

¡Pero vaya!

Meniña, ven vestida;

Meniña, ven calzada,

Que ten roupa de cote,

Que ten roupa de garda;

[p. 114]Meniña, que ben folga,

Meniña, qu’ anda maja,

Y é probe, malpocado,

Com’ unha triste araña...

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Véxote aló antr’ os millos,

Véxote aló nas brañas,

Xa no pinar espeso,

Xa na beiriña mansa

Do río que correndo

Vay antr’ as verdes canas,

E xuras qu’ estás soya,

Que naide t’ acompaña...

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Casada, casadiña,

Que gustas ser falada,

Que bailas c’ as solteiras

Nás festas e ruadas,

Que tes ná boca á risa

E que c’ os ollos falas,

E que á ó falar con eles

Parece que che saltan,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Cando mirar te miro

Tan limpa e tan peinada,

[p. 115]Loitar c’ os rapaciños

Hastra qu’ en ti se fartan,

E vas dimpois xurando

Qu’ eres muller sin chata,

E dís qu’ ás máis non teñen

Contigo comparanza,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

E ti, Rosa, Rosiña,

Modesta e recatada,

Que falas tan mainiño,

Que tan mainiño andas,

Qu’ os pes d’ os homes miras

Para non verlle á cara,

E fás que non entendes

Cando d’ amor che falan,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Vas pó-la mañanciña

A misa c’ as beatas

Dempois... (por qué, ti ó sabes)

De xunta d’ elas largas;

E si ná corredoira

Xunto da verde parra,

Non sey con que xentiña,

Páraste ou non te paras,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

[p. 116]E ti, rapás garrido

De tan melosas falas,

Tan majo de monteira,

Tan rico de polainas,

Tan fino de calzado

Como de mans fidalgas,

Cando me dis que gustas

De traballar na braña,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Ti falarás d’ amores

Cousiñas ben faladas;

Ti loitarás c’ as nenas

Como ningún loitara;

Ti beberás do mosto

Hasta quedar sin fala;

Pero cós teus sudores

Mollar á terra ingrata...

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Mais tantas cousas vexo

Que me parecen trampa;

Tanto sol entre nubes,

E tan revoltas auguas

Qu’ asemellarse intentan

A unha fontiña crara,

Que por non perder tempo

[p. 117]Donde non quito racha,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Pasan n’ aquesta vida

Cousiñas tan extrañas,

Tan raros feitos vense

Neste mundo de trampa;

Tantos milagres vellos,

Tan novas insinanzas,

E tan rovoltos allos

Con nome d’ ensaladas,

Que non che digo nada...

¡Pero vaya!

E qu’ algo deprendera,

Triste de min, coidaba;

E qu’ á esperencia neta

Ninguén m’ iba en puxanza

Por ter na frent’ enrugas

E ter caniñas brancas,

Cando hay hoxe uns mociños

Mesmo dende que maman,

Que non che digo nada...

¡Pero vaya!

[p. 118]Xa non che val, Farruco,

Que vivas en compaña

Dos anos pensadores

Nin da esperencia calva,

Nin qu’ ollo alerta vivas

Com’ á cordura manda,

Que donde menos penses

Tamaña lebre salta.

Que non che digo nada...

¡Pero vaya!

Xa sendo noit’ escura

Dinche qu’ é noite crara;

Xa estand’ ó mar sereno

Che din que fay borrasca,

E tanto te confunden

E tanto te acobardan,

Qu’ anque falar quixeras

Tal coma Dios che manda,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Si eres francés, meu vello,

Si eres da lonxe Australia,

Si aló do sol baixaches

Ou das estrelas pálidas,

Con seria gravedade

Quisáis che preguntaran,

E ti pasmado todo,

[p. 119]Calado mormuraras:

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Por eso, meu velliño,

Si d’ estudiar non tratas

A cencia d’ estos tempos,

Qu’ é com’ el augua crara,

Anque c’ á parromeira

Tamén ten comparanza,

Que nesto á cencia estriba,

Y en ter distintas caras,

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Sin entender un ele

Verás que ben s’ amañan

Honrados e sin honra,

Rameiras e beatas;

Verás cómo s’ axuntan,

Verás cómo se tratan,

Mentras que ti marmuras

C’ á lengua d’ unha coarta.

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

Verás cor de sireixa

Quen foy cor d’ esmeralda,

Y aqueles tan azues

[p. 120]Que sangre azul manaban,

Manar sangre bermella

Pó-la moderna usanza,

Y esto con tal chistura

E con fachenda tanta,

Que non che digo nada...

¡Pero vaya!

Verás qué revolturas,

Qué ricas contradanzas,

Qué gaitas con salterio,

Qué pífanos con arpas,

Qué dengues encarnados

Con mantilliñas brancas,

Chapurra que chapurra

En confusión tan várea.

Que non che digo nada...

¡Pero vaya!

Ti pensarás qu’ aquesto

É tod’ unha antroidada,

Qu’ aquí un levita sobra

Y unha chaqueta falta;

Qu’ alí se comen lebres

En vez de calabazas,

E tocan frautas donde

Deben tocar campanas...

Mais non che digo nada...

¡Pero vaya!

[p. 121]Deprende, meu velliño,

A cencia ben amada,

Que saibamente insina

Tan rica misturanza,

Si queres ser sabido

En cousas tan extrañas,

Pois antre tantas nobas

As costumiñas rancias...

Non che digo nada...

¡Pero vaya!

[p. 124]II

III

Castellana de Castilla

Tan bonita e tan fidalga,

Mais á quen para ser fera

Cá procedensia ll’ abasta.

Desíme, miña señora,

Xa qu’ os mostrás tan ingrata,

Si ó meu rendimento homilde

Bascas d’ enoxo vos causan,

Pois cand’ onda vos me achego

Cuspís con ardentes ansias,

Y ese mirar de pombiña

Volvés en fosca mirada,

Tornando en sombrisa noite

O día qu’ en sol se baña.

En vano intento, señora,

Saber por qué me maltrata

Dama d’ un alma tan nobre,

Anque soberba por fama,

Pois né motivo á despreço

Sintirse tan ben amada,

[p. 128]Qu’ as mesmas pedras, señora,

D’ un bon querer se folgaran.

Din que na nobre Castilla

Así os gallegos se trata,

Mais debe saber Castilla,

Que de tan grande s’ alaba,

Que sempre á soberbia torpe

Foi filla d’ almas bastardas.

E sendo vos tan sabida,

Nunca de vó-lo pensara,

Que de tan alto baixando

Vos emporcases na lama.

Nin que chamándovos nobre

Tanta nobreza enfouçaras

Imitand’ os que vaidosos

No qu’ está débil s’ ensañan.

Pero máis val qu’ enmudeça,

Pois tés condición d’ ingrata;

Que predicar en deserto

Da miña terra né usanza.

Si fun curpabr’ en quereros

Coma ningún vos amara,

Por ser de terra gallega

E sérdes vos castellana,

En paz, señora, vos deixo

C’ á vosa soberba gracia,

E voume á Galicia hermosa

Dond’ en xuntanza m’ agardan

Ó que no tendes, señora,

Y ó qu’ en Castilla n’ achara,

[p. 129]Campiños de lindas rosas,

Fontiñas de frescas auguas,

Sombra na veira d’ os ríos,

Sol nas alegres montañas,

Caras que nacen sorrindo

E que sorrindo vos aman,

E qu’ inda mesmo morrendo

En sonrisiñas se bañan.

Alí, señora, contento

Cantando ó doçe ala lala

Baixo á figueira frondosa

En baixo da verde parra,

C’ aquelas frescas meniñas

Que mel d’ os seus labios manan

Cando en falar amoroso

Meigo nos din en voz maina.

Con tóda-las de Castilla

Nobrísimas castellanas

Olvidareivos sin pena,

Anque sós vos tan fidalga.

Que aló saben ser altivas,

Pero non saben ser vanas,

Y é fácil con doçes tomas

Olvidar tomas amargas.

Déchesmas vos, mi señora,

Con despreço envenenadas,

Inda con fero máis fero

Que pelica de laranxa;

Mais teño por que me pase

Aquel sarrapio qu’ escalda,

[p. 130]Teño unha dama nos Portos,

Outra no Ribeiro d’ Avia,

Si á dos Portos é bonita

Á do Ribeiro lle gana.

Queridiña d’ os meus ollos,

Saberás como estou vivo

Nesta vila donde adoito

Dende que chegín de Xinzo.

Saberás com’ á Dios gracias

Y ó escapulario bendito

Non afogamos no mare

Como coidaba Xacinto

Qu’ é tan valente, á bofellas,

Como’ os alentos d’ un pito.

Saberás como dempois

Me puñeron moy vestido

Con roupa azul e amarela

Cal andan tódo-los quintos,

E logo todos xuntados,

Inda máis de vintecinco,

Nos paseamos pó-las calles,

Qu’ era mesmo un adimiro

De tan majos como ibámos,

De tan brancos e tan limpos.

¡Si me viras, queridiña,

[p. 132]Cal outras qu’ eu sei me viron!

Cad’ ollada me botaban

Xa de través, xa de fito...

Y eran meniñas graciosas

Con moita salsa no pico,

Mais ningunha d’ este peito

Poido arrincarm’ un sospiro,

Qu’ ó teu retrato alí estaba

Rabuñando paseniño.

Qu’ anque d’ onda ti partín,

Prendiña que tanto estimo,

Non vin soyo, miña xoya,

Que ti viñeche comigo.

¡Si souperas cánto peno,

Si souperas cál m’ afrixo

Cando m’ acordo nas noites

D’ aqueles teus cantariños!...

Ora en ti penso disperto,

Ora en ti penso durmindo,

E sempre en ti estou pensando

Coma si foses feitiço.

Seique meigallo me deche

Na festa do San Martiño,

Amasado c’ os teus dedos

Nunha bola de pan trigo.

Mais nóno sinto por eso,

Qu’ anque me deras martirio

Por vir de ti, queridiña,

Com’ un año recibírao.

[p. 133]Nada me distrai, Rosiña,

Da pena que por ti sinto;

De día como de noite

Este meu corazonciño

Contigo de cote fala

Porqu’ eu falar ben ó sinto;

Un falar tan amoroso

Que m’ estremeço d’ oílo.

¡Ay!, qu’ extrañeza me causa

E soidás e martirio,

Pois así cal el che fala

Quixera falar contigo

Cal outros tempos dichosos

D’ os nosos amores finos.

Cántas veces nos xuramos

Cando lavabas no río

Ó pe d’ un alto salgueiro

Antre risas e sospiros:

«¡Xa nunca máis separarnos,

Xa nunca máis desunirnos!»

Mais aqueles xuramentos

Tal como rosas d’ espiño

Lixeiriños s’ espallaron

A un sopro d’ os ventos fríos.

Ora có mar de por medio

¡Adiós, amantes cariños!

Nin ti me ves nin te vexo

Aló na beira do río,

Naquelas crariñas noites

[p. 134]De folga pó-los domingos.

As amoriñas maduran

Nas silveiras d’ os camiños,

Naçen as froriñas brancas

Por antr’ as canas do millo.

O río pasa-que-pasa,

Cantan nas pónlas os xilgaros,

Todo está verd’ e frondoso,

Todo está fresco e frorido;

Sólo nos, Rosa, faltamos

Naqueles verdes campiños.

Rosiña, dame un consolo

Par’ este dolor qu’ eu sinto.

¡Ay, qu’ os recordos me matan!

¡Ay, qu’ acabarán comigo!

Di s’ inda me queres moito,

Mandamo á decir pretiño;

Dime si gárdal’ o pano

Que che din por San Benito

Qu’ ó merquei na quinta feira

Por doce cartos e pico.

Dime tamén si deprendes

Pó-la cartilla de Cristus

Á ler como m’ ofreceches

Para ler os meus escritos,

Qu’ en sabendo algunhas letras

Dempois irás traducindo.

Eu xa lle perdín ó medo

A escribiduras e libros,

[p. 135]Pois fago uns palotes netos

De qu’ eu mesmo m’ adimiro,

Tan grandes como fungueiros

E máis gordos si non minto.

Adiós, espresiós che mando

Pó-lo burro de Camilo,

Que non sei cal che dirá

Estas cousas que ll’ exprico;

Mais sabe, miña Rosiña,

Rosiña de doçe olido,

Que si ti xa ler souperas

Os palotes qu’ eu escribo,

Escribírache unha carta

Nas alas d’ un paxariño.

[p. 138]II

III

[p. 140]VII

VIII

[p. 142]XII

XIII

XIV

XVI

[p. 144]XVII

XVIII

XIX

XXI

[p. 146]XXII

XXIII

XXIV

XXV

XXVI

[p. 148]XXVII

XXVIII

XXIX

XXX

XXXI

[p. 150]XXXII

XXXIII

XXXIV

XXXV

XXXVI

[p. 152]XXXVII

XXXVIII

XXXIX

—Meniña, ti á máis hermosa

Qu’ á luz do sol alumbrara;

Ti á estrela da mañanciña

Qu’ en puras tintas se baña;

Ti á frol d’ as froridas cumbres,

Ti á ninfa d’ as frescas auguas,

Ti como folla do lirio

Branca, pura e contristada.

¿Quén eres, fada sin nome,

De tan dormentes miradas,

De tan dorida sorrisa,

De feituriña tan cándida?

¿Quisáis de muller naceches

Sendo tan limpa e tan casta?

¿Quisáis d’ as brisas da tarde,

Quisáis d’ as brétemas vagas...

D’ as burbulliñas d’ un río,

Quisáis d’ unha nube branca?

¿Ou as espumas do mare

A un rayo de sol xuntadas

Pousáronte ô ser d’ aurora

[p. 156]Nunha cunchiña de nacra?

Mais d’ onde queira que seas,

Tristísima pasionaria,

Por ti sinto un amor puro

Que pouco á pouco me mata;

Por ti de noite e de día

Cal vaga sombra encantada,

Preto do teu vivir ximo,

Ximo c’ os ventos que pasan

Facendo vibrar sonoras

Sentidas cordas d’ un arpa,

Que con ecos tembradores

D’ os meus amores che falan.

Mais dime: ¿por qu’ estás muda?

Di por qu’ estás solitaria,

Di por qué vives nos montes

C’ os paxariños que cantan,

Mentras ti choras e choras

O pe d’ un olmo sentada,

Toda de loito cuberta,

Toda cuberta de lágrimas.

—Déixame vivir nos montes,

Déixam’ estar solitaria,

Déixame c’ os paxariños

Qu’ en derredor de min cantan.

Déixame vestir de loito,

Cuberta por tristes vágoas,

Y eco de homes non escoite

Nin son d’ armoniosas arpas,

[p. 157]Qu’ eses sons d’ amor á vida

Rompen as miñas entrañas,

Si d’ eles, galán, por sorte

Doçe consolo arrancaras

Para un dor que non ten cura,

Para un mal que non s’ acaba.

¡Si ô seu vibrar sonoroso

As tombas se levantaran

Y ó polvo que nelas mora

Volto á vivir s’ axitara!...

Mais cala, galán...; non toques

As soaves cordas d’ un arpa,

Que nin dá vida ôs que morren

Ni as tristes tombas levanta.

Cala, galán, c’ os cantares

Que con pasión d’ amor cantas,

Qu’ os meus amores morreron

Y aló antre tombas m’ agardan.

Para min morreu á dicha,

Morreu tamén á esperanza,

Cubreuse ó seu de tristura

Y á terra d’ ásperas prantas.

Déixame vivir nos montes,

Déixam’ estar solitaria,

Déixame vestir de loito,

Cuberta d’ amargas lágrimas.

Qu’ á rula que viudou

Xurou de non ser casada,

Nin pousar en ramo verde

Nin beber d’ augua crara.

[p. 170]II

III

[p. 172]V

[p. 174]II

III

[p. 183]III

Cando á luniña aparece

Y ó sol nos mares s’ esconde,

Todo é silencio nos campos,

Todo na ribeira dorme.

Quedan as veigas sin xente,

Sin ovelliñas os montes,

A fonte sin rosas vivas,

Os árbores sin cantores.

Medroso ó vento que pasa

Os pinos xigantes move,

Y a voz que levanta triste,

Outra máis triste responde.

Son as campanas que tocan,

Que tocan en sóns de morte,

Y ô coraçón din n’ olvides

Ós que para sempre dormen.

¡Qué triste! ¡Qué hora tan triste

Aquela en qu’ ó sol s’ esconde,

En qu’ as estrelliñas pálidas

Tímidamente relosen!

Aló as montañas confusas

[p. 188]D’ espesas niebras se croben,

Y á casa branca en qu’ él vive

En sombra espesa s’ envolve.

En vano miro e máis miro,

Qu’ os velos da negra noite

Entr’ ela y os meus olliños

Traidoramente se poñen.

—¿Qué fas ti mentras, meu ben?

Dime dónd’ estás, en dónde,

Que t’ aspero e nunca chegas,

Que te chamo e non respondes.

¿Morreches, meu queridiño?

¿O mar sin fondo tragoute?

¿Leváront’ as ondas feras

Ou perdécheste nos montes?

Vou perguntand’ ôs airiños,

Vou perguntand’ ôs pastores,

Ás verdes ondas pergunto

E ninguén, ¡ay!, me responde.

Os aires mudiños pasan,

Os pastoriños no m’ oyen,

Y as xordas ondas fervendo

Contr’ os penedos se rompen.

Mais ti non morreche, ingrato,

Nin te perdeches nos montes;

Ti, quisáis, mentras qu’ eu peno,

D’ os meus pesares te goces.

¡Coitada de min, coitada!

Qu’ este meu peitiño nobre

[p. 189]Foi para ti deble xunco

Qu’ ô menor vento se torce.

¡Y en recompensa ti olvidásme!

Dasme fel e dasme á morte...

¡Qu’ est’ é ó pago, desdichada,

Qu’ â que ben quer dan os homes!

Mais ¡qu’ importa!, ben te quixen...

Querreite sempre... Así compre

A quen con grande firmesa

Vidiña y alma entregouche.

Ahí tés ó meu coraçón,

Si ó queres matar ben podes;

Pero como estás ti dentro,

Tamén si ti ó matas, morres.

[p. 192]II

III

[p. 214]II

Sábado á noite

Marica pilla á roca.

—Ña muller, pilla esa roca

E déixate d’ ir á misa,

Pensa que non tés camisa

E fía unha mazaroca.

—Luns d’ as almas, meu homiño,

Déixame gardal’ ó día

Sen fiare, ¿qué diría

N’ outro mundo meu paiciño?

Pois... martes de San Antonio

Tampouco hey de traballere,

Prá qu’ ó santo me librare

D’ as tentazós do demonio.

Miércoles... ¡Non digo eu!

O home de Nosa Señora

San Xusé... de fiar ôra

Non me quisera no ceu.

¡E xueves!... N’ hay que falar

¡Santísimo Sacramento!

Con todo comedimento

[p. 220]O día ch’ hey de gardar.

¡Y ó viernes! ¿Recordazón

D’ agonía de Xesús?

Pasareino ô pe da crus,

Maxinando na pasión.

E ti benaventurado

Sábado da Virxen santa,

Quen tua festa crebanta

Debe estar excomungado.

Mais, dend’ as doce hastra á unha

Antre ó sábado e ó domingo

Tráeme acá esa roca, Mingo,

Qu’ esa n’ é falta ningunha.

¡Se viras cómo ó resío

M’ entra por antr’ os farrapos!

Acóchame co eses trapos,

Qu’ estou tembrando de frío.

—Non vexo trapos nin toldo

Con que te poida tapare,

Arrímate ô pe do lare

Ou métete antre ó rescoldo.

—Seica teño calentura...

¡Bruu!, seica vou morrere.

—Non t’ afrixas, ña mullere,

Que che irey catal’ o cura.

—Máis quisera un cubirtore;

Sinto callofríos... tantos...

—Pois que te cochen os santos,

Que n’ hay cuberta millore.

Folgaches noites e días

[p. 221]Só por ilos á bicare,

E debent’ ora cochare

Nas tuas postrimeirías.

Deste modo Xan sin Terra

Co á sua muller falaba,

Cando veu que se quedaba,

¡Malpocado!, feita terra,

E cuns coderos tapándolle

O triste coiro desnudo,

Díxolle entonces (eu dudo

Si chorando, si cantándolle):

Ey ti miña gardadora

D’ os días santos e das festas,

Cómo che relosen ora

As carnes por antre as xestas.

—Compadre, des qu’ un vai vello

O mesmo sol lle fay frío,

Cada regueiro elle un río,

Un boy cada escarabello.

Pésame ó lombo que pasma,

Pero qu’ inda Dios me leve

¡S’ é que non teño unha sede

Que me fay volvé-l’ a yasma!

E ben xa qu’ estamos preto

De ña casa... ¡Compadriño,

Vinde probal’ ó meu viño

E votaremos un neto!...

—¡Entra ti diante!—¡Non!—Sí.

Ti que és máis vello.—¡Cal mentes!

—Pois que cho digan os dentes.

—Teño máis moas que ti.

Mais entremol’ os dous xuntos

E acabouse ó del-con-dela,

Mide seis netos Manoela

Que trayo exoitos lo’ s untos

Enche ó xerro do canteiro

E no enchas c’ ó da vela

[p. 224]Que tan sóo prá meter bulla

Se non c’ aquel do Riveiro.

· · · · · · · · · · · · · · · · · ·

¡Coló, coló!—Ben nos preste,

Porque sin estos consolos

Andivéramos máis solos

Os vellos do qu’ anda á peste.

—¡Ten un piquiño!—¡Qué noria!

Con pique ou non, compadriño,

Dempois de Dios ¡viva ó viño!

—¿E haberá viño na groria?

¡Coló, coló!—¡Cousa boa!

¡Cólase como xarabe!

—Meu compadre, ó que ben sabe

Corre sin trigo nin broa.

—O viño de quente pasa,

Mais é mellor ó qu’ eu teño.

—¿Cómo qué?—Á probalo deño

Vas vir ora á miña casa.

—Eso pouco á pouco, amigo.

¡Mellor qu’ ó meu no-no paso!

—Pois botemos outro vaso

E veno á probar conmigo.

—Dis ben.—¡Ñas pernas... arriba!

Peito xa estás calentado;

Podemos un punteado

Bailar c’ un pe nunha criba

—Que no che me leve ó deño...

¿El andamos ou n’ andamos?

Unha vez parez que andamos

[p. 225]Y outras maxino que veño.

—Déixate d’ eso, Farruco,

Que eu vou coma unha pedrada,

E inda así n’ está escampada

Seica oirey cantá-lo cuco.

—No-no penses qu’ abofellas

Xa á miña porta chegamos,

Mais ten tino, porque entramos

No cortello das ovellas.

¡Mentes...; eu vou indo á fío

Cara á bodega, larpeiro!

—Mais déixame entrar primeiro,

Que me fay mal ó resío.

—Vállame Santa Lusía...

Todo ó vexo tan trubado;

Dime aquí, de reservado:

¿É de noite ou é de día?

—¡S’ o sey que vote máis canas!

Pero en secreto cho digo

D’ este non ver, meu amigo,

Deben ter culpa as pestanas.

Ora séntate e bebamos;

¡Teño unha sede!...—¡Eh!, ¿qué tal?

—Se non me fixese mal...

—¡Mal! ¿Tan fortes coma estamos?

Sabe que gorecha... pois

¿Exprícome?...—¡Pro sabido!

—Ó bebido, vay bebido

E s’ un quer máis... hastra Angrois.

¡É qu’ este teu viño!, ¡deño!...

[p. 226]É do qu’ un pode beber

Pero, compadre, á meu ver

Eche mellor ó que eu teño.

—¡N’ é verdá eso!...—¿Que non?

Tornas ora á vir conmigo

E disme s’ es meu amigo

Se no é moito máis bon.

—¡Poida!...; mais á tua bodega

Dime cándo chegaremos,

Teño unha sede dos demos...

E máis penso que lostrega.

—Ó qu’ hay, meu compañeiriño,

Non son lóstregos nin rollos;

É que tés lume nos ollos

E á gorxa pídeche viño.

¡Ey!, move esos pes lixeiro,

Qu’ estamos ô pe da pipa,

E bebe, que di Felipa

Qu’ á sede avolve ó calleiro.

—¡Jéen!... Dió-lo pague qu’ é forte;

Bebín canto me botache;

Tes un viño que... carache,

Fay resucitá-la morte.

—¿E logo sí? ¡Na que deño!

Nin ó d’un Padre Benito.

—¡E bon, mais ó dito, dito:

Inda é mellor ó que eu teño!

· · · · · · · · · · · · · · · · · ·

E indo e vindo no camiño

Tanto os compadres bebeno,

[p. 227]Que nunca en xamás volveno

A probar augua nin viño.

C’ o ventre com’ unha uva

Tras de tanta é tanta proba,

Levánonos para á coba

Dende ó mesmo pe da cuba.

Abó, abuelo.

Abofé, á fe mía.

Abofellas, á fe mía.

Abondo, bastante, sobrado, en abundancia.

Achar, hallar.

Adoito, donde estoy siempre. Úsase también esta palabra en el sentido de acostumbrado, como se ve en el refrán: O que n’ está adoito âs bragas as costuras lle fan llagas; otros dicen: O que non está afeito, etc.

Aeito, adverbio que significa á roso y velloso, sin escoger, sin reparar.

Afacer, afacerse, acostumbrarse.

Agarimo, amparo, apoyo cariñoso. Se dice de un huérfano que está sin agarimo.

Agoirar, presagiar, predecir malos sucesos.

Aló, allá.

Alomear, alumbrar, y algunas veces resplandecer, brillar.

Alleo, ajeno, lo que es de otro.

Amoras, mora silvestre ó de zarza; á la verdadera mora le llaman amora castellana.

Antroido, carnaval. Se usa también en sentido burlesco, pues á una persona ridícula y risible le dicen: ¡Parece un antroido!, ¡ay qué antroido!; frases ambas que equivalen á «¡parece una máscara!, ¡vaya una máscara!»

[p. 230]

Antroidada, carnavalada, y también cosa descabellada.

Año, corderillo.

Apurrar, azuzar.

Arrepuiñadas, erizadas. En gallego tiene más fuerza y se dice carnes arrepuiñadas, que equivale á lo que en castellano «carne de gallina».

Arrescender, oler bien. Se dice de una rosa que arrescende.

Atruxar, gritar alegremente. Viene de aturuxo, grito de alegría con que los aldeanos concluyen en las fiestas y ruadas sus cantares.

Aturuxo, grito agudo y prolongado con que concluye sus canciones la gente del campo.

Axexar, mirar con curiosidad, creyendo que nadie observa al que mira.

Bagoas, lágrimas.

Balar, balar, oscilar. Los aldeanos dicen que la piedra vacilante de Nuestra Señora de la Barca (Mugia) bala.

Balocas, patatas pequeñas. Rodríguez, en su Diccionario gallego-castellano, quiere que signifiquen castañas.

Ban, cintura. Algunos le escriben con v consonante, pero aquí se puso con b para distinguirle de la tercera persona del plural del presente de indicativo del verbo ir.

Batalada, campanada.

Bater, dar una cosa contra otra, pegar.

Ben, bien. El plural, bens, significa bienes y también haciendas.

Berce, cuna.

Berrar, gritar. El vocablo gallego tiene más fuerza que su equivalente castellano, pudiendo decirse que berrar es gritar con fuerza. También significa reñir.

Bica, bico, el pico de las aves y también beso, usando la[p. 231] terminación femenina cuando quieren darle más gracia, y la masculina en los demás casos. Llaman bica á una torta de pan de trigo.

Bicar, besar.

Bola, torta de pan.

Boxe, boj.

Brandida, abundante, ostentosa, rica.

Brañas, prado con agua perenne.

Brétema, niebla.

Bulir, hacer una cosa aprisa, andar aprisa, moverse de una parte á otra, y cuanto se parezca á lo que perfectamente definió Rodríguez «hervir de gusanos», pues se dice á menudo bulígame á sangre.

Cachón, á todo hervir.

Cadela, perra.

Cáis, Cádiz.

Canas, cañas y también canas.

Candeas, luces, candelas.

Carabel, clavel.

Carabela, cestilla.

Caris, gesto, el rostro, el semblante.

Carrapucheiriña, expresión cariñosa que equivale á «querida mía», aunque tiene más dulzura. Cosa digna de ser querida por excelencia, que viene de cara y pulchra, de sumo precio, amada y hermosa, aumentando la significación por el diminutivo cariñoso en iño.

Cas-qui-tó, lo mismo que «¡aparta, cerdo!»

Chan ó chao, suelo.

Cheiro, olor.

Cheo, lleno.

Chiar, piar. La frase non chia equivale á «no dice nada»,[p. 232] y quedouse sin chiar, no se movió, no dijo una palabra.

Chuchona, la que chupa.

Cirolas, calzones anchos de lienzo que usan los aldeanos. Por lo regular los traen debajo de los calzones de paño.

Cobiça, codicia.

Cóchegas, cosquillas.

Cocho, cerdo.

Cofia, toca de lino ó de encaje con que las aldeanas se cubren la cabeza, recogiendo el pelo.

Coitelo, cuchillo.

Compango, entre los aldeanos, lo que comen después del caldo, ó mejor aún, como la misma voz lo indica, lo que comen con pan, pero que merece el nombre de comida.

Compaña, hueste, procesión de brujas. Cuentan que por la noche aparecen en fila en las eras, caminos, bosques y montes siete luces que discurren de un lado á otro, llenando de espanto á los sencillos aldeanos. Su aparición es siempre de mal agüero para ellos, sobre todo cuando se apaga una de aquellas luces, pues, según dicen, significa que muere alguna persona en el lugar en que aparecen, ó en la casa de quien sea la era en que se ven.

Cor, cores, color, colores.

Corredoira, corredeira, camino angosto, como lo son por lo regular los que van de un lugar á otro.

Cortello, cortelliño, establo.

Cortiña, prado cerrado puesto á hierba.

Cos, la mitad superior de la camisa: los usan las aldeanas poco acomodadas, haciéndolos de lienzo y el resto de la camisa de estopilla.

Cospir, escupir, salivar.

Cote (De), todos los días.

[p. 233]

Crebar, romper, quebrar.

Crechas, rizadas.

Cribo, cernidor.

Culler, cuchara.

Cunca, taza.

Curruncho, rincón.

Curtiña, prado cerrado puesto á hierba.

Curuto, coronilla, la cumbre.

Deitar, acostarse y también manar.

Demoro, demontres, diablo.

Dengue, esclavina de paño guarnecida de terciopelo que llega hasta la cintura, y cuyas puntas ó alas son bastante grandes para que, cruzadas sobre el seno, puedan dar vueltas y cerrarse á la espalda. Por lo regular las hacen de grana.

Derradeira, lo postrero, lo que va detrás, y entonces es adjetivo. A derradeira, ó bien ó derradeiro, es adverbio y significa por último.

Diancre, diablo.

Dipinicar. Es difícil señalar á esta palabra su equivalente castellano. Se dice de las ovejas que dipinican la hierba porque comen sólo las puntas tiernas. Se dice de una persona que teniendo racimos de uvas, verbigracia, come sólo algunos granos, que dipinica las uvas.

Dou non te dera, frase que significa lo que en castellano «quien te parió no te pariera», aunque en gallego tiene más fuerza, porque comprende el padre y la madre.

Dona, dueña, ama de casa, la señora. Los maridos dicen á miña dona, por mi mujer.

É, tercera persona del presente de indicativo del verbo ser.

[p. 234]

Eira, era.

Emboucar, engañar.

Enfouzar, ensuciar.

Ensarrapicada, muy mojada.

Enxido, enxidiño, pequeño huerto al pie de la casa de su dueño.

Erguer, erguir, levantar.

Esfolar, desollar.

Espallar, esparcir.

Esquencer, olvidar.

Estricadas, escuetas, estiradas, largas.

Facer, hacer. La frase seu facer equivale á «su negocio».

Falangueiro, falangueira. Así se dice de una persona que nos habla con cariño y cortesía: alegre, decidor.

Feira, feria: qué feira equivale á «qué buen negocio».

Feita, hecha. Se dice de una mujer que é feita cuando es hermosa y bien proporcionada.

Feitizo, hechizo.

Fenda, hendidura.

Fero, fiero, amargo.

Fiadas, hiladas. Así llaman á una reunión de mujeres que se juntan en un sitio dado para hilar. Como á estas hiladas concurren los jóvenes, es una de las diversiones favoritas de nuestros aldeanos.

Fidalga, hidalga, y por extensión, fina, suave, delicada. Dícese de una persona que tiene hermosas manos ten mans fidalgas.

Fito á fito, hito á hito.

Fogax, vivo resplandor, llamarada.

Folga, huelga.

Fricol, un frito cualquiera.

Fricolada ó frixolada, frito de muchas y diversas cosas.

[p. 235]

Froita, fruta.

Frolear, bordar. Debe advertirse que este significado sólo lo tiene en sentido figurado, diciendo de un gaitero que frolea cuando al tocar inventa variaciones al tema. Lo mismo se dice de una persona que habla usando lo que en castellano llamamos «flores poéticas».

Fungueiro, estacas que se clavan alrededor, en el suelo de los carros, con objeto de sostener la carga.

Gaiteira, alegre, casquivana.

Gando, ganado vacuno.

Garular, divertirse armando grande algazara.

Hortiña, huerta, huertecita.

Iña, le usan muchas veces en lugar de iba.

Lama, lodo.

Lansaliño, airoso, esbelto.

Laña, hendidura.

Lar, lariño, hogar.

Larada, el fuego grande del hogar; en el campo suele verse desde lejos cuando está la puerta de la casa abierta, y al resplandor que despide llaman también larada.

Larpeiro, goloso.

Liña, hebra de seda ó de hilo.

Loitar, luchar, pelear. Úsanle regularmente en la primera acepción.

Lombo, espalda.

Lua, luna.

Luar (Ó), frase que equivale á «la luz de la luna».

Lurpia, bruja, mujer de mal carácter.

[p. 236]Má, madre.

Magoa, que hiere, herida.

Maino, mainiño, manso, suave.

Malpocado, malpocadiño, ¡pobrecito!, ¡desdichado!

Mantelo, prenda de vestido, generalmente de paño, que las sirve como de sobresaya; no tiene vuelo ni pliegues, y cierra atrás dejando ver la saya.

Matar, matar, y por extensión, apagar: dicen matar á luz, apagar la luz; matarlle á fame, darle de comer; matarlle un deseo, cumplirle un deseo.

Matachín, el que mata los cerdos.

Maxesa, elegancia.

Meigallo, hechizo.

Meigo, brujo, encantador.

Millo, maíz.

Mimosa, cariñosa.

Moucho, mochuelo.

Mouriña, moura, frase que equivale á morena hija y descendiente de moro; negra. En una ocasión oímos á un muchacho apostrofar á un compañero llamándole fillo d’ unha cabra moura.

Muchada, seca.

Muhiño, molino.

Nabisa, la hoja de los nabos.

Nantronte, en el día anterior.

Nay, madre.

Neno, niño.

Niño, nido.

Noces, nueces.

Noxo, asco.

O, el, lo.

[p. 237]

Ó, contracción de á, ó, á lo, á la.

Orfo, huérfano.

Oubear, aullar.

Palomas, palomiñas, mariposas.

Panos, pañuelos, telas.

Parolar, hablar, parlar.

Parromeira, hollín de chimenea.

Pau, palo, madera.

Peitar, peinar.

Pelica, piel, cáscara.

Pena, pena, y también peñasco.

Penedo, roca, peñasco.

Peneira, cernidor.

Peçoñosas, ponzoñosas.

Pia, pilón.

Pifar, lo que se entiende vulgarmente por «empinar el codo».

Pito, pitiño, pollo, pollito.

Pombas, palomas.

Pónla, rama de árbol.

Portelo, portillo.

Posto, puesto: ben posto equivale á «bien vestido».

Pousar, posar.

Praticar, hablar.

Pretiño, cerca, cerquita, y también pronto.

Proya, torta de pan.

Quinteiro, corral.

Quiño, cerdo.

Rabuñar, arañar.

Racha, astilla.

[p. 238]

Ramallaxe, ramaje.

Raparigo, muchacho, joven.

Rapás, muchacho, joven.

Raxo, lomo de cerdo.

Rebotar, rebosar.

Rebuldeira, retozona.

Rebulir, bullir.

Regandixa, rendija.

Rego, regato, riachuelo.

Reloucar, equivale á «divertirse en grande», «volverse loco de alegría».

Remorso, remordimiento.

Repantrigado, arrellanado.

Repoludo, robusto, gordo y duro como un repollo.

Resolio, licor suave.

Rifar, reñir.

Ruada, andar de noche de broma cantando por las calles ó los campos.

Rueda, diversión por la calle.

Rula, tórtola.

Runxida, requemada.

Runxindo, haciendo ruido.

Ruxe-ruxe, entre el ruido, entre el movimiento, entre el barullo da la fiesta.

Salgado, salado.

Salgueiro, sauce.

Saloucos, sollozos.

Sar, río que nace cerca de Santiago y desagua en el Ulla á su paso por Padrón.

Sarpullente, hirviente.

Sarrapio, amargo, urente: dejo áspero que tienen algunas comidas y bebidas.

[p. 239]Seica, me parece, creo que sí ó que no.

Seixos, guijarros, lo que graciosamente llamaba Cervantes «peladillas de arroyo».

Sera, seran, tarde.

Seu facer, frase que equivale á «su negocio».

Silveira, zarzamora.

Sonsa, burlona.

Sorsa, adobo.

Suriña, palomita.

Ten, tiene.

Tén, tienen.

Tirar, tirar, y también atraer; así dicen que el país tira, que es lo mismo que el país atrae.

Tobo, madriguera.

Tolo, loco.

Topar, hallar.

Torrexas, torrijas.

Toxales, aliagas.

Tremar, temblar.

Trenco, zambo.

Troncho, trozo ó pedazo del tallo de la berza.

Ucha, arcón grande que en las casas de los aldeanos sirve de alacena.

Vagoas, lágrimas.

Vala, vide Bala.

Valo, valado, vallado, cerca.

Valorento, mohoso.

Ven, ven.

Vén, vienen.

Vila, en gallego se usa indistintamente esta palabra para[p. 240] indicar una ciudad ó una villa, aunque al presente suelen decir siudade.

Vincha, burbuja.

Viradoiro. Se dice pau viradoiro á una persona que va muy tiesa; es de virar ó dar vuelta á una cosa; verbigracia: el palo de los barqueros, la raspilla para la sartén, etc.

Vran, verano.

Yalma. Para hacer más suave la palabra y evitar la cacofonía suelen decir á yalma en vez de á alma.

Xa, ya: de jam latino.

Xan, Juan.

Xeito (Non lle dar...), no hallar modo y manera de hacer una cosa.

Xoya, joya: miña xoya es una expresión de cariño.

Zonchos, castañas cocidas con la piel.

NOTAS

[1] Eu ben sei qu’ en rigor estas octavas non son en maneira algunha á glosa d’ un cantar, e que mellor e con máis propiedade podía chamarse conto; pero como pó-lo d’ ahora non penso facer en gallego nengún libro de contos póñoo aquí, unha vez que nestes cantares tratei de pintar as costumes d’ os nosos probes aldeáns, e sirven estas octavas prá dar á conocer unha d’ as máis antiguas e máis usadas. Sempre me conmoveu o relato de este conto sencillo, patriarcal, e por eso decidinme á versificalo, contando c’ á benevolencia d’ os lectores. ¡Son tantos os desdichados á quen nas nosas aldeas non se ofrece á proba do porco, e que soñan có día en que, como Vidal, poidan decir á os seus avaros veciños: Adiante c’ ó varal!...

[2] As virtudes verdadeiramente evanxélicas d’ este cabaleiro, tan amado d’ os que ó conoceron, inspiráronme un libro, que non tarderey en publicalo con ó titulo de Historia de mi abuelo. Nel rindo un tributo d’ adimiración e amor á aquel cuya mayor sabiduría consisteu sempre en facer ó ben á ollos cerrados e con man cariñosa.

[3] A máis grande dificultade qu’ achey prá escribir esta alborada, foy ó meu deseyo de que sahise nun todo arregrada á música. Conseguín esto, pró foy á custa da poesía; non podía ser d’ outro modo, cando se da c’ un aire tan extraño e tan dificile de acomodarlle letra algunha.

Páginas
Prólogo	9
As de cantar	17
Nasín cand’ as prantas nasen	25
Dios bendiga todo, nena	27
Cantan os galos pr’ ó día	33
Miña Santiña	37
Nosa Señora da Barca	43
Fun un domingo	53
Un repoludo gaitero	57
Díxome nantronte ó Cura	61
Quixente tanto, meniña	67
Campanas de Bastabales	69
Vint’ unha crara noite	75
San Antonio bendito	79
Acolá enriba	83
Adiós ríos, adiós fontes	87
Eu ben vin estar ó moucho	91
Airiños, airiños aires	95
[p. 242]A ó Sr. D. Camilo Alvarez e Castro	99
Pasa río, pasa río	105
Hora, meu meniño, hora	107
Non che digo nada	113
Mais ó que ben quixo un día	123
Castellana de Castilla	127
Queridiña d’ os meus ollos	131
A Roberto Robert	137
Meniña, ti á máis hermosa	155
¿Qué ten ó mozo?	159
Castellanos de Castilla	163
La gaita gallega	169
Á gaita gallega	173
Vente, rapasa	179
Cando á lumiña aparece	187
Si á vernos, Marica, nantronte viñeras	191
Cómo chove mihudiño	195
Miña Santa Margarida	207
Baite noi-	211
Eu cantar, cantar, cantei	217
Sábado á noite	219
Compadre, des qu’ un vai vello	223
Glosario	229

Cantares gallegos

PRÓLOGO

I

I

II

III

IV

II

III

IV

V

VI

I

II

VII

VIII

IX

X

XI

I

II

III

IV

V

XII

I

II

XIII

XIV

XV

XVI

I

II

XVII

XVIII

I

II

XIX

XX

XXI

I

II

XXII

I

[p. 124]II

III

XXIII

XXIV

XXV

I

[p. 138]II

III

IV

V

VI

[p. 140]VII

VIII

IX

X

XI

[p. 142]XII

XIII

XIV

XV

XVI

[p. 144]XVII

XVIII

XIX

XX

XXI

[p. 146]XXII

XXIII

XXIV

XXV

XXVI

[p. 148]XXVII

XXVIII

XXIX

XXX

XXXI